Baljevo

O gradu

Valjevo se nalazi u zapadnoj Srbiji na nepunih 100 kilometara jugozapadno od Beograda. Gradsko jezgro smešteno je u kotlini kroz koju protiče reka Kolubara. Valjevo spada među veća i razvijenija naselja u Srbiji.



Prema popisu iz 2002. godine, gradsko jezgro ima 61.035, a ceo grad ima 96.761 stanovnika. Nalazi se na prosečnoj nadmorskoj visini od 185 metara. Tokom istorije srpskog naroda Valjevci su često imali istaknutu ulogu u pokretima za nacionalno oslobođenje, ali, pored vojskovođa i narodnih vođa, znatan je i broj značajnih književnika, umetnika i naučnika poreklom iz Valjeva.

Istovremeno, ovaj grad se svrstava i među najstarija gradska naselja Srbije. Ime Valjevo se po prvi put sreće u jednom dokumentu sačuvanom u Historijskom arhivu u Dubrovniku, a datiranom na 1393. godinu. Od tada naselje ima šest stotina godina potvrđenog kontinuiranog postojanja. Valjevo ima povoljan geografski položaj koji se ogleda u blizini više važnih saobraćajnica, kao što su Ibarska magistrala i pruga Beograd - Bar. Takođe, Valjevo se nalazi na samo 100 km od Beograda, glavnog grada Srbije.

U Valjevu nastaje reka Kolubara koja nastaje od reka Jablanice i Obnice. U Kolubaru se, na teritoriji Valjeva, takođe ulivaju reke Ljubostinja i Gradac.

U Petnici, na 5 km od Valjeva, nalaze se otvoreni bazeni i tereni za male sportove, kao i veštačko jezero na reci Pocibravi — stecište kupača i ribolovaca.

Istorija

Gradsko jezgro grada Valjeva je smešteno u kotlini, kroz koju protiče reka Kolubara. Plodna i brdima zaštićena dolina uz reku od vajkada je pružala idealne uslove za život na šta ukazuju na tlu grada pronađeni tragovi boravka ljudskih zajednica još iz vremena mlađeg kamenog doba. U istorijsko vreme, od kraja prvog veka pre nove ere, valjevska kotlina se, zajedno sa drugim teritorijama današnje Srbije, našla u sastavu rimske imperije, da bi, posle njegove podele krajem četvrtog veka, ušla u okvire istočnog carstva.
Spomenik Jefrema Đurđa, sahranjenog kraj manastira koji je u valjevskoj kotlini postojao u 13. veku.
Tokom seobe naroda na ove vizantijske teritorije se trajno naseljavaju Sloveni i osnivaju više manjih državica, sklavinija, koje su bile, čas autonomne, čas ulaze u sastav različitih većih država koje na Balkanu nastaju i nestaju (Bugarska, Samuilovo carstvo makedonskih slovena, Ugarska), da bi u 11. veku opet potpale pod uticaj Vizantije. U to vreme teritorija Srbije je bila poprište čestih sukoba Vizantije i Ugarske. Njeni lokalni velikaši su podržavajući čas jednu, čas drugu stranu, tražili trenutak da se osamostale. Taj trenutak je uočio i iskoristio Stefan Nemanja krajem 12. veka, postavljajući temelje autonomne države, koja će pod njegovim naslednicima postati prvo kraljevstvo, a potom i carstvo. Od samih početaka u okvire te države je ulazila i šira okolina današnjeg grada Valjeva. Iz tih vremena na teritoriji samoga grada do današnjih dana su preostali tragovi jednog manastira koji je datiran na kraj 13. i početak 14. veka.

Tokom svih ovih vremena u valjevskoj kotlini su postojala naselja, ali s obzirom da su su obavljana samo sondažna arheološka istraživanja, i to na veoma malim površanama, teško je i šta konkretnije reći o njihovom karakteru i prostoru koji su zauzimala u odnosu na današnje gradsko jezgro kao i o kontinuitetu postojanja i o eventualnim starim imenima. Najstariji do sada poznati pomen Valjeva pod tim imenom je, na osnovu jednog dokumenta iz Dubrovačkog arhiva, datiran u 1393 godinu. O poreklu tog imena istorijska nauka još nije rekla svoju konačnu reč. Postoji više narodnih legendi koje, svaka na svoj način, pokušavaju da daju odgovor na to pitanje. Po jednoj Valjevo je dobilo ime po “valjaricama” kojih je bilo duž obala Kolubare. Druga opet ime Valjevo vezuje za dobru, “valjanu”, zemlju u valjevskoj kotlini. Po trećoj legendi Valjevo je svoje ime dobilo po grupi umornih izbeglica, koji su se, bežeći pred Turcima skotrljali, “svaljali”, sa okolnih planina u kotlinu. Pored narodne tradicije i filologija je pokušala da dokuči tajnu porekla ovog imena, ali i tu ima više hipoteza. Po jednoj, reč Valjevo je nastala od stare latinske reči “vallis”; dolina. Po drugoj od reči talas, “val”, zbog reke koja je pri bujicama plavila kotlinu. Pored toga, neki su skloni i da u imenu Valjeva prepoznaju iskvareni oblik jedne rane srednjevekovne tvrđave, čije su postojanje, negde na Balkanu, pod imenom “Balba”, zabeležili vizantijski istorijski izvori.

Međutim od svih tumačenja najzasnovanije u naučnom smislu je ono po kome reč Valjevo predstavlja prisvojni pridev starog slovenskog imena “Valj”. Time bi Valjevo označavala posed, odnosno svojinu izvesnog Valja. Ova hipoteza ima i svoje potvrde u jednoj od narodnih legendi koja pominje postojanje nekog Valja, koji je bio vlasnik prve kafane podignute na teritoriji današnjeg grada, kao i u postojanju prezimena Valjević.

U vreme prvog poznatog pomena imena Valjevo, 1393. godine, ovo naselje je bilo već uveliko aktivan trgovinski centar srednjevekovne Srbije u koji su dolazili trgovci iz Dubrovnika i tu osnivali svoje filijala, da bi preko njih otkupljivali različite sirovine koje su transportovali dalje ka zapadu, dok su tu prodavali različitu luksuznu robu nabavljanu duž obala Mediterana. Uspon Valjeva, kao i uspon autonomne Srbije, zaustavljen je 1459. godine kada je srednjevekovna srpska država definitivno osvojena od strane Turske imperije. Sa promenom feudalnog gospodara život u valjevskoj kotlini nije u potpunosti zamro. Istina, umesto trgovačkih karavana kroz Valjevo su sada prolazile turske vojne jedinice na svom pohodu ka Ugarskoj, čije su se granice u to vreme nalazile samo nekoliko desetina kilometara severno od Valjeva. Ipak, iako deo jedne muslimanske države u prvim decenijama turske vlasti, Valjevo je ostalo pretežno hrišćansko naselje. Razlog za to se pre svega mora tražiti u činjenici da je, zbog blizine neprijateljske Ugarske, hrišćansko stanovništvo pograničnih oblasti imalo izvesne privilegije, kako ne bi bežalo preko granice i pružalo aktivnu vojnu pomoć neprijatelju. Međutim, već od druge četvrtine 16. veka stanje počinje da se menja. Posle velike turske pobede nad Ugarima, 1526. godine kod Mohača, muslimanska imperija kreće u dalji pohod u Evropu, pomerajući svoje granice na sever, istok i zapad. Time Srbija, a sa njom i Valjevo, postaje teritorija duboko u unutrašnjosti carstva. Samim tim turska imperija više nije imala razloga da i dalje čuva one privilegije koje je lokalni živalj do tada uživao. Sa njihovim ukidanjem počinje proces islamizacije. Lokalno stanovništvo, ili prelazi u islam, ili beži dalje na sever. Oni koji nisu to učinili padaju u potčinjen položaj.



Na mesto odseljenog lokalnog stanovništva doseljavaju se muslimani iz udaljenijih krajeva. Istovremeno, sa pomeranjem granice u Valjevu su stvoreni svi uslovi za ponovni procvat trgovine, a time i za dalji razvoj varoši. Izvanredno slikovitu predstavu ubrzanog razvoja i islamizacije koja ga prati pružaju nam turski popisi iz 16. veka. Na samom početku tog procesa, 1528. godine u Valjevu ima ukupno oko 600 stanovnika, od čega je dve trećine hrišćana. Samo tri decenije kasnije, 1560. godine, broj stanovnika se povećao za tri i po puta (oko 2060), ali u stvari, povećao se samo broj muslimana, dok je broj hrišćana smanjen, tako da je sada njihov odnos 6 prema 1 u korist muslimana (1528 godine je u Valjevu bilo 71 hrišćanska i 27 muslimanskih kuća, a sada je broj hrišćanskih kuća spao na 51, dok se broj muslimanskih popeo na 293).Ovaj proces islamizacije je nastavljen i u sledećem veku, tako da nekadašnji hrišćanski trg postaje prava orijentalna kasaba. Takvu sliku o njemu je početkom 17. veka ostavio i poznati francuski diplomata i putopisac Luj žedeon, napisavši da je Valjevo: “mnogoljudno i prostrano mesto, prijatno po velikom broju vrtova”. Sličnu predstavu orjentalne naseobine je 1660. godine ostavio i čuveni turski putopisac Evlija Čelebija pominjući postojanje desetak xamija, jednog turskog kupatila i većeg broja kuća okruženih vrtovima i baštama. U to vreme Valjevo se za dva i po puta povećalo u odnosu na stanje pre sto godina. Sada u njemu ima 870 kuća sa oko 5200 stanovnika. Pored toga Čelebija je zabeležio da se Valjevo nalazi u dolini, da zauzima obe obale reke Kolubare koja ga deli na dva dela. Na jednoj obali je takozvana čaršija, poslovni deo grada, sa radnjama i dućanima, dok se sa druge strane reke nalazi stambeni deo. Po svemu sudeći, Valjevo se tada nalazilo upravo na onom mestu gde je danas njegovo najuže jezgro, zauzimajući kao i danas obe obale reke. Međutim, realno je pretpostaviti da je u nešto ranijem periodu, pre Čelebijine posete, kada je u varoši bilo manje domaćinstava, celokupan njegov sadržaj bio smešten samo na jednoj obali.



Kao što je pomeranje granice dalje od Valjeva izazvalo njegov brz razvoj, tako će i ponovno približavanje granice, uzrokovano slabljenjem Turske i jačanjem Habzburške monarhuje, izazvati opadanje. Sa Velikim Bečkim ratom (1683-1699.) Turska je izgubila veliki deo svojih dotadašnjih teritorija i njena granica prema Habzburškom carstvu se opet ustalila na samo nekoliko desetina kilometara severno od Valjeva. Time su stvoreni uslovi da u svim sledećim ratovima Valjevo i njegova okolina postanu poprište zaraćenih strana. Tako je i bilo. Čak, posle rata, koji se završio 1719. godine, Valjevo se privremeno našlo unutar novih granica Austrijske carevine i ponovo je postalo hrišćanska varoš, istina manja, sa manje od 200 domaćinstava, ali mora se voditi računa da je ovaj njen razvoj počeo skoro od nule. Pošto je većinsko tursko stanovništvo sada napustilo Valjevo trebalo ga je iz početka naseljavati. U ispražnjeno mesto je stigao novi živalj. To su pre svega bili Srbi, kako civili, tako u vojnici, graničari, jer Valjevo je bilo pogranično mesto sa Turskom, budući da se duž planinskih vrhova, samo par sato hoda od samog grada sada protezala nova granična linija između dve stalno neprijateljske države. To je svakako uticalo da novi razvoj bude znatno sporiji. Ipak, pored Srba u varoš se naselio i izvesni broj nemačkih porodica. Vojni planovi sačuvani iz tih vremena nedvosmisleno pokazuju da se tadašnje Valjevo prostiralo na obe obale Kolubare, na istom mestu na kom se nalazi i današnje gradsko jezgo. Međutim, vremena za duži neometan razvoj nije bilo dovoljno, budući da je već početkom druge polovine četvrte decenije 18. veka počeo novi rat između Austrije i Turske i na osnovu mira potpisanog 1739. godine Valjevo se ponovo našlo u okvirima Turske imperije. Varoš je opet bila ispražnjena i počinjao je njen novi razvoj, ponovo kao islamske kasabe. Na početku toga razvoja, 1741. godine, zabeleženo je da u Valjevu ima 80 muslimanskih i 11 hrišćanskih domaćinstava, sa ukupno oko 550 stanovnika. Već četiri decenije kasnije, 1784. godine, Valjevo se povećalo skoro pet puta, jer u njemu tada ima 400 muslimanskih i 50 hrišćanskih kuća (oko 2300 stanovnika). Planovi i opisi grada nastali krajem tog veka prikazuju nam naselje smešteno na mestu jezgra današnjeg grada, na obe obale Kolubare, stim što je, kao i danas, veći deo naselja bio sa leve strane reke. Možemo čak prepoznati i delove trasa pojedinih današnjih ulica i puteva koji vode iz grada.Međutim, promene koje uskoro slede dovešće do novih drastičnih, ovaj put trajnih, promena. Upravo u to vreme nastala je danas najstarija sačuvana zgrada u Valjevu, Muselimov konak.Sa početkom 19. veka počeo je i istorijski proces ubrzane transformacije većeg dela teritorije Srbije. Počela je Srpska revolucija sa Prvim ustankom kao početnom oružanom fazom. Već 1804. godine lokalno srpsko stanovništvo je podiglo pobunu protiv turskih gospodara i uspelo da oslobodi veliki deo Srbije. Na toj oslobođenoj teritoriji je formirana posebna ustanička država. Valjevo je bilo jedno od prvih naselja gradskog tipa koje je oslobođeno. Tada, posle skoro tri i po veka, ono ponovo postaje srpski grad u autonomnoj srpskoj državi, ali stalne borbe za očuvanje nezavisnosti i slabo razvijena trgovačko zanatska praksa među srpskim življem onemogućili su brži razvoj ovoga grada.

Srpsko stanovništvo je vekovima živelo uglavnom po selima baveći se skoro isključivo poljoprivredom, prepuštajući Turcima one privredne delatnosti zastupljene po gradovima, te nije imalo potrebe da u većem broju naseljava oslobođenu varoš. Zato je 1808. godine zabeleženo da u Valjevu ima samo 200 kuća sa oko 1000 stanovnika. Ipak, temelji današnjeg hrišćanskog naselja su baš tada postavljeni. Istina, krajem 1813. godine turska ofanziva je uspela da pokori nezavisnu državu stvorenu u Prvom srpskom ustanku i na kratko, muslimani su opet zagospodarili Srbijom i Valjevom, ali 1815. godine je počeo Drugi srpski ustanak. Posle samo nekoliko meseci borbi ustanak je završen pregovorima kroz koje je Srbija dobila ograničenu autonomiju koja će u narednim decegimanzijanijama, korak po korak, biti proširivana do potpune nezavisnosti. Iako, zvanično, i dalje u okvirima turske imperije, ona hrišćanska varoš, stvorena tokom Prvog srpskog ustanka, i dalje postoji. Istina u Valjevu je i dalje bilo Turaka, ali njihov broj je bivao sve manji. Tako je zabeleženo da 1826. godine u samom Valjevu ima oko 150 hrišćanskih i jedva 30 muslimanskih kuća. Većina muslimana je napustila svoja imanja i preselila se u druge gradove koji su imali tvrđave, budući da su se tu osećali bezbedniji. Ali ni ono malobrojno muslimansko stanovništvo nije dugo ostalo. Početkom tridesetih godina, knez Miloš Obrenović je sa turskim državnim organima postigao dogovor o povećanju autonomije. Na osnovu njega svi oni Turci koji su napustili svoju imovinu po Valjevu i drugim sličnim mestima za nju su dobili pravične naknade, dok Turci koji su u tim mestima ostali i dalje da žive, obavezali su se da svoju imovinu prodaju i da se nastane, ili samo u gradovima sa tvrđavama, ili van Srbije. Tako i Valjevo ponovo postaje isključivo hrišćansko mesto. Međutim od 1815. do 1830. godine odliv turskog življa iz grada je bio daleko veći nego priliv novoga hrišćanskog stanovništva. Malobrojni hrišćani koji su dolazili bili su uglavnom zanatlije i trgovci i stoga su se naseljavali samo u onom delu grada gde je bila čaršija, kao svojevrsna privredna četvrt, znači, na desnoj obali Kolubare. Tako su, upravo u to vreme, na mestu gde se i ranije nalazila valjevska čaršija, postavljeni temelji današnjeg Tešnjara, starog, sada rekonstruisanog i revitalizovanog trgovačkog i zanatskog dela nekadašnjeg Valjeva. Istovremeno, suprotna, leva obala ove reke, na kojoj se ranije nealazio onaj veći, stambeni deo naselja, postaje pusta. One zelene površine koje su okruživale muslimanske kuće na levoj obali, novopridošlo stanovništvo naseljeno sa druge strane reke pretvara u svoje pašnjake, bašte i njive. Međutim, upravo sa te strane nalazio se onaj prostraniji deo valjevske kotline koji je pružao veće perspektive za budući razvoj naselja. Upravo iz tih razloga je već 1832. godine knez Miloš Obrenović naredio da se sa te strane Kula Nenadovićapodigne nova valjevska crkva. Knez je znao da je crkva centar urbanog života u Srbiji i da će ubrzo oko nje početi i sa te strane da niču i nove kuće. Ali, da taj razvoj novog dela Valjeva ne bi bio stihijski knez Miloš je već sledeće 1833. godine, dok crkva još nije ni počela da se gradi, poslao u Valjevo inžinjera koji je na pustoj ledini trasirao buduće ulice duž kojih varoš treba da se širi. Naravno, sve to je dalo veliki podstrek daljem razvoju naselja. Na početku toga procesa, 1839. godine varoš koju su Turci napustili, a novi stanovnici nisu došli na njihovo mesto, imala je 873 stanovnika, ali, samo dve decenije kasnije, pošto je širenje naselja na drugu obalu uzelo maha, 1862. u Valjevu je registrovano dva i po puta više ljudi, 2150. Ovakvo povećanje stanovništva je prevazišlo mogućnosti koje su u popunjavanju prostora nudile one 1833. godine trasirane ulice. Zato je 1855. godine izrađen novi plan razvoja modernog, ortogonalnog Valjeva u kome se ulice seku pod pravim uglom. On je rađen sa perspektivama dugoročnog razvoja grada i zato one ulice koje su tada predviđene i danas postoje predstavljajući najuže gradsko jezgro današnjeg Valjeva.
Velovi vekovnog zaborava skrivaju podatke o naseljenosti Valjeva u prvim stolećima njegovog postojanja. Najstariji podaci o njegovoj naseljenosti su datirani u 1528. godinu, u vreme kada je značaj nekadašnjeg velikog srednjevekovnog trgovačkog centra u velikoj meri opao.

Zato je 1855. godine izrađen novi plan razvoja modernog, ortogonalnog ValjSpomenik pilotu Pavlovićueva u kome se ulice seku pod pravim uglom. On je rađen sa perspektivama dugoročnog razvoja grada i zato one ulice koje su tada predviđene i danas postoje predstavljajući najuže gradsko jezgro današnjeg Valjeva.

Izrada ovog plana dugoročnog razvoja grada predstavljala je važan impuls za ubrzanu modernizaciju i evropeizaciju dojučerašnje orijentalne varoši. Valjevo doživljava brz razvoj i broj stanovnika se višestruko povećava. Pored povećanja broja stanovnika napredak u drugoj polovini 19. veka je vidljiv i na drugim planovima. U doskora isključivo zanatskom naselju se otvaraju i prvi industrijski pogoni, stiže železnička pruga, električna energija, otvara se Gimnazija, prikazuju se prve pozorišne predstave...

20. vek je vek daljeg ubrzanog razvoja naselja, kada Valjevo postaje važan industrijski, ali i kulturni centar. Ali, novo stoleće je Valjevu donelo i burne istorijske trenutke. Tokom Prvog svetskog rata u neposrednoj okolini Valjeva je vođena čuvena Kolubarska bitka, a sam grad se pretvorio u jednu ogromnu bolnicu u kojoj su ležali ranjenici kao i oboleli od velike epidemije tifusa. Enormna razaranja grad je doživeo i u Drugom svetskom ratu, ali i na samom kraju 20. veka, kada je u više navrata bio na meti NATO avijacije.

Turizam

Valjevski kraj obiluje brojnim, izuzetno atraktivnim elementima turističke ponude.

Relativno povoljan geografski položaj na važnim magistralnim putnim pravcima i blizina potencijalnih emitivnih tržišta, bogatstvo kulturnog nasleđa na relativno malom prostoru, uklopljenost kulturnog bogatstva u turistički atraktivna prirodna područja (klisura Gradca, Jablanice, valjevske planine), veći broj manastira i mošti dva sveca, veliki broj znamenitih ličnosti poniklih sa ovog područja, događaji vezani za nacionalnu istoriju omogućili su da se Valjevo izdvoji kao autentična turistička destinacija. Kao posebne celine, pored grada, izdvajaju se:

* Divčibare, planinsko-turističko mesto
* Brankovina, kulturno-istorijski kompleks
* Petnica, sportsko-rekreativni centar
* Manastiri




Seoski turizam se posebno izdvaja kao potencijal ovog kraja. Brankovina je rodonačelnik seoskog turizma u Srbiji, jer već 1962. godine beleži prviorganizovani boravak deset porodica u seoskim domaćinstvima. Veliko i bogato prirodno nasleže, kao i 60% ruralnog područja teritorije grada, govori o neophodnosti iskorišćenja tih prostora i ruralnog razvoja. Proizvodnja hrane za sopstvene potrebe, višak stambenog prostora, gostoprimstvo i kulinasrke sposobnosti domaćica obezbeđuju osnovne uslove za bavljenje ovom delatnošću. Sa jedne strane pomaže rešavanju egzistencijalnih problema seoskog stanovništva, a sa druge strane se rešava problem migracija iz sela ka gradu, rasterećuje se gradski centar, ljudi ostaju ili se vraćaju na svoja imanja. Povoljan geografski položaj uz dobru prirodnu i društvenu osnovu, omogućuje gradu Valjevu da razvija različite oblike turističkih kretanja. Opširnije na www.seoski-turizam.org.rs.



Prirodne vrednosti su predstavljene raznolikošću reljefa, povoljno umereno-kontinentalnom klimom, brojnim izvorima i atraktivnim rečnim dolinama. Najveći turistički potencijal imaju Podrinjsko-valjevske planine sa turističkim mestom Divčibare, klisura reke Gradca, ali i brojni izvori i pećine (Petnička i Degurićka).

Sticajem prirodnih i istorijskih okolnosti na ovom tlu su se rodili i živeli sveci, kneževi, vladike, vojskovođe, veliki pesnici i kulturni poslanici, koji su za sobom ostavili sjajna dela materijalne i duhovne kulture i koji danas predstavljaju bisere u turističkoj ponudi Srbije. Na ovim prostorima odigrali su se presudni događaji koji su obeležili istorijske periode u opštoj i nacionalnoj istoriji. O tome svedoče Brankovina, Lelić, Pustinja, Ćelije, Tešnjar, Kula Nenadovića i brojni spomenici kulture u samom gradu, ali i pokretna kulturna dobra predstavljena kroz muzejske i galerijske postavke.

Brojne manifestacije i raznovrsni sadržaji na malom prostoru, koji dozvoljavaju kombinovanje različitih elemenata turističke ponude prilagođene manjim grupama turista ili pojedinaca, uz neposrednost, otvorenost, gostoljubivost, srdačnost lokalnog stanovništva omogućuju uključenje domicilnog stanovništva u turističke tokove, a samim tim i mogućnosti zaposlenja u turizmu.

Zahvaljujući povoljnim prirodnim faktorima, uz bogatstvo kulturnog nasleđa, Valjevo je autentična i neizostavna destinacija u turističkoj ponudi Srbije.